ਬੰਧਨਾਂ  ਤੋਂ  ਮੁਕਤੀ

ਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੁਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਸੂਰਮਾ ਹੀ ਗੁਰਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਫਲਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮਨੁਖ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਰੀ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਅਨਜਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਲੰਮੀਆਂ ਕੈਦਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦਖਾਨਾ ਹੀ ਘਰ ਲਗਣ ਲਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਿਵੇਂ ਲੰਮੇਂ ਸਮੇ ਦੇ ਪਏ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬੰਧਨ ਨਹੀ ਬਲਿਕੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹੀ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਕਰਤੇ ਦੀ ਅੰਸ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਤਮਾ ਸਦਾ ਹੀ ਬੰਧਨ ਰਹਿਤ ਹੈ
 ਨਾ ਉਸੁ ਬੰਧਨ ਨਾ ਹਮ ਬਾਧੇ ॥
 ਨਾ ਉਸੁ ਧੰਧਾ ਨਾ ਹਮ ਧਾਧੇ ॥ 391
 ਪਰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਮਨੌਤਾਂ ਦਾ ਆਪ ਹੀ ਬੰਦੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੁਐਤ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਿਰਆਕਾਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਆਕਾਰ ਹੀ ਦੂਯੀ ਕੁਦਰਤਿ (ਦੁਐਤ) ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਹੈ
ਆਪੀਨ੍ਹ੍ਹੈ ਆਪੁ ਸਾਜਿਓ ਆਪੀਨ੍ਹ੍ਹੈ ਰਚਿਓ ਨਾਉ ॥
 ਦੁਯੀ ਕੁਦਰਤਿ ਸਾਜੀਐ ਕਰਿ ਆਸਣੁ ਡਿਠੋ ਚਾਉ ॥ 463
 ਤੇ ਇਸੇ ਦੁਐਤ ਕਾਰਨ ਭੁਲਿਆ ਮਨੁੱਖ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਹ (ਆਕਾਰ) ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਵੱਖਰੀ ਹੋਂਦ ਮੰਨ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਨਿਰੰਕਾਰ ਨਾਲੋਂ ਨਾਤਾ ਟੁੱਟ ਕੇ ਸੰਸਾਰ (ਆਕਾਰੀ ਕੁਦਰਤਿ), ਜਾਂ ਦੂਜੈ ਭਾਇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਥੋਂ ਹੀ ਫਿਰ ਦੁਖਾਂ ਸੁਖਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ, ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਤੇ ਭਰਮ ਭੁਲੇਖਿਆਂ ਦਾ ਝੰਬੇਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤਾਈਂ ਇਹ ਆਕਾਰ ਰੂਪੀ ਤਨ ਤੇ ਜਗਤ ਪ੍ਰਤੱਖ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਭਾਵ ਆਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਪੱਕੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤਾਈਂ (ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਦੇ) ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ (ਮੁਕਤ) ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਭ ਆਕਾਰ ਬਿਨਸਣਹਾਰ ਹਨ ਪਰ ਨਿਰੰਕਾਰ ਅਬਿਨਾਸੀ ਹੈ, ਮਨੁਖੀ ਤਨ ਬਿਨਸਣਹਾਰ ਹੈ ਪਰ ਆਤਮਾ ਅਬਿਨਾਸੀ ਹੈ,
ਦੇਹੀ ਅੰਦਰਿ ਨਾਮੁ ਨਿਵਾਸੀ ॥ ਆਪੇ ਕਰਤਾ ਹੈ ਅਬਿਨਾਸੀ ॥
ਨਾ ਜੀਉ ਮਰੈ ਨ ਮਾਰਿਆ ਜਾਈ ਕਰਿ ਦੇਖੈ ਸਬਦਿ ਰਜਾਈ ਹੇ ॥ 1025
ਇਸ ਲਈ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਸਰੀਰ ਤੇ ਜਗਤ (ਆਕਾਰਾਂ) ਦੀ ਪਕੜ ਨੂੰ ਛਡਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਆਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਹੀ ਬੰਧਨ ਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰ ਨਾਲੋ ਵਿਛੋੜਾ ਹੈ। ਫਕੀਰ ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬੜੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੋਲ ਹਨ, "ਬੁਲਿਆ ਰੱਬ ਦਾ ਕੀ ਪਾਉਣਾ, ਇਧਰੋਂ ਪੁੱਟਣਾ ਤੇ ਓਧਰ ਲਾਉਣਾ"। ਬੱਸ (ਸੰਸਾਰ ਵਲੋਂ) ਮਨ ਨੂੰ ਪੁੱਟਣ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਹੈ, (ਨਿਰੰਕਾਰ ਨਾਲ) ਲੱਗ ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਧਿਰਾਂ ਹੀ ਦੋ ਹਨ, ਇੱਕ ਕਰਤਾਰ (ਕਾਦਰ) ਤੇ ਦੂਜਾ ਸੰਸਾਰ (ਕੁਦਰਤਿ)। ਇੱਕ (ਨਿਰੰਕਾਰ) ਨਾਲ ਜੁੜਿਆਂ ਮੁਕਤੀ ਹੈ ਪਰ ਸੰਸਾਰ (ਦੂਈ ਕੁਦਰਤਿ, ਦੂਜਾ ਭਾਇ) ਨਾਲ ਜੁੜਿਆਂ (ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਦੇ) ਬੰਧਨ ਹਨ।
ਮੇਰਾ ਤੇਰਾ ਜਾਨਤਾ ਤਬ ਹੀ ਤੇ ਬੰਧਾ ॥
ਗੁਰਿ ਕਾਟੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਤਬ ਛੁਟਕੇ ਫੰਧਾ ॥400
"ਮੈਂ" (ਹੰਕਾਰ) ਬੰਧਨ ਹੈ ਪਰ "ਤੂੰ" (ਨਿਰੰਕਾਰ) ਮੁਕਤੀ ਹੈ ਤੇ ਜਦ ਤਕ "ਮੈਂ" ਹੈ ਉਦੋਂ ਤੱਕ "ਤੂੰ" ਨਹੀ ਤੇ ਜਦੋਂ "ਤੂੰ" ਹੈਂ ਉਦੋਂ "ਮੈਂ" ਨਹੀ
 ਜਬ ਹਮ ਹੋਤੇ ਤਬ ਤੂ ਨਾਹੀ ਅਬ ਤੂਹੀ ਮੈ ਨਾਹੀ ॥ 657।
ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਆਪਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ
ਹਉਮੈ ਨਾਵੈ ਨਾਲਿ ਵਿਰੋਧੁ ਹੈ ਦੁਇ ਨ ਵਸਹਿ ਇਕ ਠਾਇ ॥ 560
ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਆਕਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨਾਤਾ (ਪਕੜ) ਤੋੜ ਕੇ ਹੀ ਨਿਰੰਕਾਰ ਨਾਲ ਨਾਤਾ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਲੋਂ ਨਾਤਾ ਤੋੜਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਮੋਹ ਛੱਡਣਾ, ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਸਦਿਆਂ, ਖੇਡਦਿਆਂ, ਖਾਂਦਿਆਂ, ਪੀਂਦਿਆਂ ਤੇ ਪਹਿਨਦਿਆਂ ਉਸ ਤੋਂ ਅਲੇਪ ਰਹਿਣਾ, ਭਾਵ ਪਕੜ ਨਹੀ ਕਰਨੀ
ਨਾਨਕ ਸਤਿਗੁਰਿ ਭੇਟਿਐ ਪੂਰੀ ਹੋਵੈ ਜੁਗਤਿ ॥
ਹਸੰਦਿਆ ਖੇਲੰਦਿਆ ਪੈਨੰਦਿਆ ਖਾਵੰਦਿਆ ਵਿਚੇ ਹੋਵੈ ਮੁਕਤਿ ॥ 522
 ਸਰੀਰ ਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ ਨੂੰ ਤਿਅਗਣਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਤੇ ਕਰਤੇ ਨਾਲ ਨਾਤਾ ਜੋੜਨਾ ਹੈ, ਤੇ ਇਹੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੂਤਰ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਹੀ ਭੰਡਿਆ ਬਲਿਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੋਹ ਜਾਂ ਪਕੜ ਨੂੰ ਭੰਡਿਆ ਹੈ। ਅਗਿਆਨਤਾ ਬੰਧਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਗਿਆਨ ਮੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ
ਐਸਾ ਗਿਆਨੁ ਬੀਚਾਰੈ ਕੋਈ ॥
ਤਿਸ ਤੇ ਮੁਕਤਿ ਪਰਮ ਗਤਿ ਹੋਈ ॥ 879
ਅਵਗੁਣ ਜਾਂ ਵਿਕਾਰ ਹਨੇਰਾ (ਬੰਧਨ) ਹੈ,