ੴਸਤਿ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ॥ 
                                  ੴ
ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਚਲਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਬੰਦਾ ਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸੁਭਾਵਕ ਗਲਤੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਗਲਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਗਲਤੀਆਂ ਕਰਾਂਗਾ। ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮੁਆਮਲੇ ਵਿਚ, ਬੰਦੇ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਜੋ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਏ, ਉਸ ਤੇ, ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਰ ਨਾ ਸਹੀ, ਦਰਜਣਾ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਆਪ ਜ਼ਰੂਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇ, (ਬਚਿੱਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਵਾਙ ਹਰ ਥਾਂ ਇਹ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਪਵੇ, ਚੂਕ ਹੋਇ ਕਬਿ ਲੇਹੁ ਸੁਧਾਰੁ।) ਇਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਹੈ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ, ਜਿਵੇਂ ਮਰਜ਼ੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹ ਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ੯੦ % ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਹੀ ਆਸਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀਰ ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਾਂ, ਪਰ ਜਦ ਗੱਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ, ਮਾਰੂ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਦੇਣੇ ਮਜਬੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਹੋਰ ਘੋਖ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ।
ਵੱਡੈ ਵੀਰ ਨੇ ਇਹ ਤਾਂ ਸਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਿੱਖ ਓ ਨੂੰ ਸਮਝ ਗਏ ਉਸ ਦਿਨ ਗਿਆਨ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਵਗ ਪਵੇਗੀ, ਪਰ ਓ ਨੂੰ ਗਲਤ ਪਾਸੇ ਤੋਰਨਾ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਡੱਕਾ ਲਾਉਣ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਅਨੱਰਥ ਕਰ ਕੇ, ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਇਸ ਗਿਆਨ ਰੂਪੀ ਸੂਰਜ ਨੂੰ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪੂਰਾ ਟਿੱਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਪਣੀ ਮਨਮਤ ਮੁਤਾਬਕ ਸਹਾਈ ਹੋਣਾ, ਮੰਦ ਭਾਗਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।
ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਉ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਵਿਸਲੇਸ਼ਨ ਸਰੂਪ ਇੱਕ ਤੁਕ ਲਿਖੀ ਹੈ,
ਹਿੰਦੂ ਅੰਨਾੑ ਤੁਰਕੂ ਕਾਣਾ॥ ਦੁਹਾਂ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਸਿਆਣਾ॥ (੮੭੫)
ਹਿੰਦੂ ਅਪਣੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਗਵਾ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਅੱਖ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗਵਾ ਲਈ ਸੀ ਜਦ ਉਹ ਇੱਕ ਰੱਬ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਹੁ ਦੇਵ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੂਸਰੀ ਉਸ ਨੇ ਤਦ ਗਵਾ ਲਈ ਜਦ ਉਹ ਅਪਣੇ ਇਸ਼ਟ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਬਾਰੇ, ਸ਼ਰਧਾਂ ਹੀਣ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਤਾਂ ਸਲਾਮਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਆਸਰੇ ਉਹ ਅਲ੍ਹਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਅੱਖ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਪਾਉਂਦਾ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪੂਰਨ ਸਜਾਖਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰਨ ਪਛਾਣ ਵੀ ਹੈ। ਏਸੇ ਦਾ ਪਰਤੀਕ ਹੇ ਓ। ੧ ਉਸ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰਗੁਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸੀ, ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ।
ਓ ਉਸ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹੀ ਉਸ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਕਸ਼ਾਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ, ਸੈਭੰ ਆਖਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਓ (ਓਅੰਕਾਰੁ) ਦੇ ਨਾਲ ੧ (ਇਕ) ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਓਅੰਕਾਰ ਲਫਜ਼ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਰਬਦਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ, ਮਾਂਧਾਤਾ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸ ਮੂਰਤੀ ਲਈ ਲਫਜ਼ ਓਅੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਪਾਂਡੇ, ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਓਅੰ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦੇਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੱਟੀਆਂ ਤੇ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇਂਦੇ ਸਨ, ਓਨਮ, ਜੋ ਓਅੰ-ਨਮਹ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਓਅੰ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੈ, ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਹੈ। (ਲੰਡੇ ਪੜ੍ਹਨ ਪੜ੍ਹਾਉਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਓਨਾ ਮਾਸੀ ਧੋਂ ‘ਕਰਦੇ ਹਨ।) ਹਿੰਦੂ ਓਅੰ (ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ) ਤੋਂ ਹੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਓਅੰਕਾਰੁ ਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ੧ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮੂਲ਼ ਹੈ, ਫਿਰ ਓ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕੋ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਕਰਤਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਸਿਰਫ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਪੁਰਖ ਆਪ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿਚੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਸ ਦਾ ਓਅੰਕਾਰ ਰੂਪ ਹੈ, ਹਰ ਚੀਜ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਉਸ ਦਾ ਅਪਣਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ, ਆਕਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੁਖਮਨੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਵੇਂ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਹੈ,
ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਕਾ ਸਗਲ ਆਕਾਰੁ॥ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਆਪਿ ਨਿਰੰਕਾਰੁ॥ (੨੭੪)
ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਆਪ ਨਿਰੰਕਾਰ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਸੰਸਾਰ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ (ਨਿਰੰਕਾਰ) ਦਾ ਅਪਣਾ ਆਕਾਰ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ੫੦੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਓ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਕੇ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਥਾਂ ਲੱਭਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਕਣ ਕਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਲੱਭਣਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਮਰਨ ਪਿਛੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਦੂਸਰੀਆਂ ਧਰਮ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਚ ਲੱਭੇਗਾ ਤਾਂ ਯਕੀਨਨ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਬੇਕਾਰ, ਨਿਰਾਰਥਕ, ਫਜ਼ੂਲ ਜਾਪੇਗਾ।    ਇਸ ਬਾਰੇ ਹੀ ਗੁਰ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ ,
ਨਾਨਕ ਸਚ ਦਾਤਾਰੁ ਸਿਨਾਖਤੁ ਕੁਦਰਤੀ ॥8॥     (੧੪੧ )
     ਆਉ ਓਅੰਕਾਰ ਦੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਹੋਰ ਭਾਲ ਕਰੀਏ,
ਓਅੰਕਾਰ ਦੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਹਨ,
੧. ਓਅੰਕਾਰ. ਅਰਥ ਹੈ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਆਕਾਰ, ਇਹ ਲਫਜ਼ ੧ ਦੇ ਨਾਲ ਓ ਦੈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
੨. ਓਅੰਕਾਰੁ. ਅਰਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਇੱਕ ਦਾ ਇਹ ਸਾਰਾ ਆਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ, ਰਾਮ, ਹਰੀ, ਭਗਵਾਨ, ਅਕਾਲਪੁਰਖ, ਨਿਰੰਕਾਰ, ਗੌਡ, ਅਲ੍ਹਾ, ਰੱਬ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੇ।
੩. ਓਅੰਕਾਰਿ. ਅਰਥ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਅਪਣੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚੋਂ, ਆਕਾਰ ਤੋਂ, ਆਕਾਰ ਵਿਚ।
ਆਉ ਪਹਿਲਾਂ ਓਅੰਕਾਰ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਦੇ ਹਾਂ,
ਓਅੰਕਾਰ ਆਦਿ ਮੈ ਜਾਨਾ॥ ਲਿਖਿ ਅਰੁ ਮੇਟੈ ਤਾਹਿ ਨ ਮਾਨਾ॥
ਓਅੰਕਾਰ ਲਖੈ ਜਉ ਕੋਈ॥ ਸੋਈ ਲਖਿ ਮੇਟਣਾ ਨ ਹੋਈ॥ (੩੪੦)
ਮੈਂ ਇਸ ਸੰਸਾਰ (ਜੋ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਆਕਾਰ ਹੀ ਹੈ) ਦੇ ਆਦਿ, ਉਸ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ, ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਿਮਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਮੇਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ, ਨਹੀਂ ਸਿਮਰਦਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਰਬਵਿਆਪਕਤਾ ਵਿਚੋਂ, ਉਸ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚੋਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਜਾਣਿਆ ਹੋਇਆ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਤੋਂ ਮਿਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਅਗਲੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਓਅੰਕਾਰਿ ਅਤੇ ਓਅੰਕਾਰੁ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਰ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ,
ਓਅੰਕਾਰਿ ਬ੍ਰਹਮਾ ਉਤਪਤਿ॥ ਓਅੰਕਾਰੁ ਕੀਆਂ ਜਿਨਿ ਚਿਤਿ॥
ਓਅੰਕਾਰਿ ਸੈਲ ਜੁਗ ਭਏ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ ਬੇਦ ਨਿਰਮਏ॥
ਓਅੰਕਾਰਿ ਸਬਦਿ ਉਧਰੇ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ ਗੁਰਮੁਖਿ ਤਰੈ॥
ਓਨਮ ਅਖਰ ਸੁਣਹੁ ਬੀਚਾਰੁ॥ ਓਨਮ ਅਖਰੁ ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਸਾਰੁ॥ (੯੨੯)
ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਅਪਣੇ ਆਕਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ (ਜਿਸ ਦਾ ਇਹ ਸਾਰਾ ਆਕਾਰ ਹੈ) ਹੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਹੀ ਆਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਸਮੇ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ ਵੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਅਪਣੇ ਆਕਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਅਪਣੇ ਆਕਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਉਸ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਅਪਣੇ ਆਕਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਕੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਅਪਣੇ ਆਕਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ੳਨੁਸਾਰ ਚਲ ਕੇ ਗੁਰਮੁਖਿ (ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਹੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲਣ ਵਾਲੇ) ਲੋਕ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਹੇ ਪਾਂਡੇ, ਤੁਸੀਂ ਅਪਣੇ ਚਾਟੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫੱਟੀਆਂ ਤੇ ‘ਓਅੰ ਨਮਹ’ (ਓਨਮ) ਲਿਖਦੇ ਹੋ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਤੁਸੀਂ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੈ। ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਪੱਥਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਚਣਹਾਰ (ਓਅੰ) ਮੰਨਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਓਨਮ ਅੱਖਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੁਣੋ, ਇਹ ਅੱਖਰ, ਇਸ ਸਾਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਦਾ ਤੱਤ-ਸਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਓਸੇ ਲਈ ਵਰਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੈ।
(ਏਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤਾਪੁਰਖ ਨੇ ਇਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣਾਈ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਅਪਣੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਣਾ ਦੇਣੀ। ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਬਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਇਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ, ਉਹ ਚੀਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਇਆ ਉਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੀ। ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਇੱਕ ਹਸਤੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ। ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ, ਰਚਣ ਹਾਰੇ ਦਾ, ਰਚਨਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ, ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਕਣ-ਕਣ ਵਿੱਚ ਵਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹੀ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਣ-ਕਣ ਉਸ ਦਾ ਅਪਣਾ ਰੂਪ, ਅਪਣਾ ਆਕਾਰ ਹੈ।)
ਓਅੰਕਾਰ ਦੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ, ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਏਵੇਂ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ,
ਓਅੰਕਾਰਿ ਸਭ ਸ੍ਰਿਸਟਿ ਉਪਾਈ॥ ਸਭ ਖੇਲੁ ਤਮਾਸਾ ਤੇਰੀ ਵਡਿਆਈ॥
ਆਪੇ ਵੇਕ ਕਰੇ ਸਭਿ ਸਾਚਾ ਆਪੇ ਭੰਨਿ ਘੜਾਇਦਾ॥ (੧੦੬੧)
ਹੇ ਭਾਈ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਅਪਣੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਹ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਇਹ ਸਾਰਾ ਖੇਲ ਤਮਾਸ਼ਾ ਤੇਰੀ ਅਪਣੀ ਵਡਿਆਈ ਹੀ ਹੈ। ਹੇ ਭਾਈ ਪਰਮਾਤਮਾ ਆਪ ਹੀ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਆਪ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਆਪ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਘੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ,
ਓਅੰਕਾਰਿ ਉਤਪਾਤੀ॥ ਕੀਆ ਦਿਨਸੁ ਸਭ ਰਾਤੀ॥
ਵਣੁ ਤ੍ਰਿਣੁ ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਪਾਣੀ॥ ਚਾਰਿ ਬੇਦ ਚਾਰੇ ਖਾਣੀ॥
ਖੰਡ ਦੀਪ ਸਭਿ ਲੋਆ॥ ਏਕ ਕਵਾਵੈ ਤੇ ਸਭਿ ਹੋਆ॥ (੧੦੦੩)
ਹੇ ਭਾਈ, ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਅਪਣੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਸ ਜਗਤ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਦਿਨ, ਰਾਤ ਆਦਿ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਜੰਗਲ, ਜੰਗਲ ਦੀ ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ, ਤਿੰਨੇ ਭਵਨ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਤੱਤ, ਚਾਰ ਵੇਦ, ਚਾਰੇ ਹੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸੇ, ਟਾਪੂ, ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਓਅੰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੇਧ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ,
ਸਲੋਕੁ॥ ਨਿਰੰਕਾਰ ਆਕਾਰ ਆਪਿ ਨਿਰਗੁਨ ਸਰਗੁਨ ਏਕ॥
ਏਕਹਿ ਏਕ ਬਖਾਨਨੋ ਨਾਨਕ ਏਕ ਅਨੇਕ॥ ੧॥
ਪਉੜੀ॥ ਓਅੰ ਗੁਰਮੁਖਿ ਕੀਓ ਅਕਾਰਾ॥ ਏਕਹਿ ਸੂਤਿ ਪਰੋਵਨਹਾਰਾ॥
ਭਿੱਨ ਭਿੱਨ ਤ੍ਰੈ ਗੁਣ ਬਿਸਥਾਰੰ॥ ਨਿਰਗੁਨ ਤੇ ਸਰਗੁਨ ਦ੍ਰਿਸਟਾਰੰ॥
ਸਗਲ ਭਾਤਿ ਕਰਿ ਕਰਹਿ ਉਪਾਇਓ॥ ਜਨਮ ਮਰਨ ਮਨ ਮੋਹੁ ਬਢਾਇਓ॥
ਦੁਹੂ ਭਾਤਿ ਤੇ ਆਪਿ ਨਿਰਾਰਾ॥ ਨਾਨਕ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰਾ॥ ੨॥
ਸਲੋਕ: ਇਹ ਸਾਰਾ ਜਗਤ, ਆਕਾਰ ਰਹਿਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਅਪਣਾ ਆਕਾਰ ਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਮਾਇਆ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਦੀ ਖੇਡ ਵੇਲੇ, ਆਪ ਹੀ ਮਾਇਆ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਹੇ ਨਾਨਕ, ਪ੍ਰਭੂ ਅਪਣੇ ਇੱਕ ਸਰੂਪ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਅਨੇਕ ਰੂਪ, ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਪ ਹੈ। ਪਉੜੀ: ਗੁਰਮੁਖ ਬਣਨ ਵਾਸਤੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੇ, ਅਪਣੇ ਆਕਾਰ ਬਣਾਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਆਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਅਪਣੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਅਪਣੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰੂਪ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਦਿਸਦਾ ਜਗਤ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਇਆ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ, ਤੂੰ ਜਗਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਮੂਲ, ਮਨ ਦਾ ਮੋਹ ਵੀ ਤੂੰ ਹੀ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਤੂੰ ਆਪ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈਂ। ਹੇ ਨਾਨਕ, ਆਖ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਉਰਲੇ ਪਰਲੇ ਬੰਨੇ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਰਚਿਆ ਇਹ ਅੱਖਰ ਓ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨਵੇਕਲਾ, ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਪਿਆਰ ਗਲਵੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ (ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਰਾਹ) ਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਮੂਲ਼ ਹੈ ਜੋ ਦੁਨੀਂਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਨੁਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਕੇ, ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਗਮਪੁਰਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਹ ਅੱਖਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ, ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਮਾਣ ਕਰੇ, ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ, ਦੂਸਰੀਆਂ ਧਰਮ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਭਣਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਘੱਟੇ ਰੋਲਣ ਸਮਾਨ ਹੈ।
ਜੇ ਇਹ ਅੱਖਰ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ, ਇਸ ਅੱਖਰ ਦਾ ਜਾਂ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ਹੈ? ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਵੀ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਅਸੀਂ ਅਲਪ-ਬੁੱਧੀ ਜੀਵ ਹਾਂ, ਜੇ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਲੋਂ ਅਣਜਾਣ ਵੀ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਜੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਫਿਰ ਵੀ ਸਮਝ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ, ਨਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਮਨਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰੋਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੇ ਕਿਸੇ ਅੱਖਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ੧ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਹਸਤੀ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਓ ਨੂੰ ਏਕੋ ਲਿਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੜਚਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਏਕੋ ਲਫਜ਼ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਨ ਲਈ, ਸੰਤ, ਮਹਾਂਪੁਰਖ, ਬ੍ਰਹਮਗਿਆਨੀ, ਡੇਰੇਦਾਰ, ਵਿਕਾਊ ਵਿਦਵਾਨ ਬਹੁਤ ਹਨ। ਜੋ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮੱਰਪਿਤ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।
ਅਮਰ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੰਦੀ
ਫ਼ੋਨ , 095685 41414