ਕੁੱਛ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ
ਲੇਖੇ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਆਪਾਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ,
ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦਾ ਲੇਖਾ ਕਿਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਲਿਖਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ,
ਲੇਖਾ ਲਿਖੀਐ ਮਨ ਕੈ ਭਾਇ ॥..2॥ (1237)
ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤਾਰ , ਨਾ ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ , ਖਾਲੀ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਨਾ ਹੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚਲੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਰਾਗ-ਤਾਲ ਵਿਚ ਗਾਉਣ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਜਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਮਾਧੀਆਂ , ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਗਿਆਨ-ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ ਤੇ ਹੀ ਪਤੀਜਦਾ ਹੈ , ਨਾ ਹੀ ਬਾਣੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤਰਕ-ਵਿਤਰਕ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਨਾ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ , ਹਰ ਵੇਲੇ ਰੰਗ-ਤਮਾਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਮਗਨ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਪਤੀਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸੋਗ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹਰੀ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਨੰਗੇ ਰਹਣ ਨਾਲ ਪਤੀਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਭਰਮਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਨਾ ਉਹ ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਕੀਤਿਆਂ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਾ ਉਹ ਹਾਥੀ ਵਾਙ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਸਵਾਹ-ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਜੀ ਜੰਗਾਂ-ਜੁੱਧਾਂ ਵਿਚ ਸੂਰਮਿਆਂ ਵਾਙ ਭਿੜ-ਮਰਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਹੀ ਹਨ ।
(ਅੱਜ ਸਿੱਖਾਂ ਵਲੋਂ ਮਿਥੇ ਧਰਮ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੈ , ਜੋ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ?)
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ , ਅਤੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੈ , ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ , ਤਾਂ ਯਕੀਨਨ ਬੰਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਕਸਦ ਤੋਂ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਅਤੇ ਭਟਕੇ ਹੋਏ ਆਦਮੀ ਨੂੰ , ਭਟਕਣਾ ਦਾ ਫੱਲ ਭੁਗਤਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੇਖਾ , ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਦੀ ਪਰਖ , ਮਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਲਿਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਮਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ , ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਿਖਿਆ ਲੈ ਕੇ , ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਢਾਲਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ , ਉਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸਾਰਥਿਕ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ , ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਤਾ-ਰਟਨ ਹੈ । ਬਾਣੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਤਰਕ-ਵਿਤਰਕ , ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਹੈ , ਪਰ ਜੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਚਾਹ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ , ਤਰਕ-ਵਿਤਰਕ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਠੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਵੇਂ ਹੀ ਜੰਗਾਂ ਜੁੱਧਾਂ ਵਿਚ ਭਿੜ-ਮਰਨ ਵੇਲੇ, ਜੇ ਮਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹੀ ਮੌਤ , ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਜੇ ਇਹੀ ਭਿੜਨਾ-ਮਰਨਾ ਆਪਣੀ ਲਾਲਸਾ , ਆਪਣੀ ਹਉਮੈ ਕਾਰਨ , ਕਿਸੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਲੜ-ਮਰਨਾ ਹੀ ਰਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਵੇਂ ਪਰਮਾਤਮਾ , ਬੰਦੇ ਦਾ ਜੋ ਵੀ ਲੇਖਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ , ਉਹ ਮਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਸੋ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਮਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਚੰਗੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ,
ਨਾਨਕੁ ਆਖੈ ਰੇ ਮਨਾ ਸੁਣੀਐ ਸਿਖ ਸਹੀ ॥
ਲੇਖਾ ਰਬੁ ਮੰਗੇਸੀਆ ਬੈਠਾ ਕਢਿ ਵਹੀ ॥ (953)
ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੇ ਕਿ, ਹੇ ਮਨ ਸਚੀ ਸਿਖਿਆ ਸੁਣ , ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਰੱਬ ਨੇ , ਤੇਰੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿਸਾਬ ਲੈਣਾ ਹੀ ਲੈਣਾ ਹੈ ।
(ਕੁਝ ਭੁਲੱਕੜ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕਹਣ ਨਾਲ ਇਹ ਲੇਖਾ ਮੁੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ)
ਤੀਸਰੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੇਖਾ ਖਤਮ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਜਨ ਨਾਨਕ ਸਾਹੁ ਹਰਿ ਸੇਵਿਆ ਫਿਰਿ ਲੇਖਾ ਮੂਲਿ ਨ ਲੇਈ ॥4॥1॥7॥ (165) ਅਰਥਾਤ,
ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਭ ਦੇ ਸ਼ਾਹ (ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ) ਦੀ , ਪ੍ਰੇਮਾ ਭਗਤੀ ਕੀਤੀ , ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ ਰਿਹਾ , ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਲੇਖਾ , ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਬੰਦਾ ਇਸ ਲੇਖੇ-ਜੋਖੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਸੀ ਲੇਖੇ-ਜੋਖੇ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੇਧ । ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਥੋੜੀ ਵਿਚਾਰ “ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ” ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਅਗਲਾ ਵਿਸ਼ਾ “ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ” ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਅਮਰ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੰਦੀ
29-10-2014